En kısa tanımı ile Plato; Dağ gibi yüksek yerlerden inen akarsular tarafınca yarılan düzlüklerdir.
Türkiye’de ki Platolar, oldukça geniş yer kaplamaktadır. Dağlık ve engebeli bi ülkeye sahip olmamıza rağmen platoların bu kadar çok olmasının nedeni, 3. ve 4. jeolojik zamanlarda ülkemizde oluşan toplu yükselmelerdir.
Plato Nedir?
Plato; akarsuların derince parçaladığı, hafif engebesi olan geniş düzlüklere denir. Ortalama yükseklikleri 500 ile 1000 metre arasındadır. ’Plate’ kelimesi ile aynı anlamı taşımaktadır ve bu kelime düzlük / düz yer anlamına gelmektedir. Ayrıca bu kelime coğrafya ve paleocoğrafyada su üzerinde kalan yer, kara parçası anlamına da gelir.
Dünyanın en büyük platosu, Tibet Platosu’dur. Dünyanın çatısı, yani ‘the roof of the world’ olarak isimlendirilmiştir. Bu plato; Fransa veya Teksas’ın 4 katı kadar büyük olan, 2 buçuk milyon km²’lik bir alana sahiptir. Deniz seviyesinden yaklaşık olarak 16.400 ft (5000 metre) daha yüksektir.
Platoların Genel Özellikleri
Halk arasında plato; yayla olarak tanımlanır. Ancak yayla ile plato aynı değildir. Yayla; yaz aylarında hayvanların otlatıldığı, ya da turizm amaçlı gidilen geçici bir yerleşim yeridir.
Plato ise bir yeryüzü şeklidir. Gelin platoların genel özellikleri nelerdir, hep birlikte inceleyelim.
- Basamak veya eğimli şekilde arazi yapısına sahiptir.
- Dağlar ve vadiler arasında kalmış geniş düzlüklerdir.
- Hayvancılık bakımından önemli alanlardır.
- Çevresindekilere göre yüksek düzlüklerdir.
- Yüksek platolarda büyükbaş mera hayvancılığı yapılabilir.
- Alçak platolarda küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarım yapılabilir.
- Tamamı aşınma sonucu meydana gelmiştir.
Platolar genelde yüksek yerlerde olduğundan; kışın oldukça soğuk, yazın ise serin bir iklime sahiptir. Bu yüzden sıcak bölgede yaşayan insanlar yazın serinlemek amacıyla bu tür yerleri tercih ederler.
Türkiye’deki Platolar
Platolar Türkiye’de en önemli yeryüzü şekillerinden biridir. Ülkemizde bu kadar yaygın olmasının nedeni; var olan arazilerin III. yakın zamanın sonlarına dek aşınarak peneplen adı verilen şekilde düzleşmesi ve bu nedenden dolayı , IV. zamanın en başlarında epirojenez denilen şekilde yükselmesi plato oluşumunu arttırmıştır.
İç Anadolu Bölgesindeki Platolar
Ülkemizde en çok plato bu bölgemizde yer almaktadır ve genellikle Tuz Gölü çevresindedir. Bu platoların Ortalama yüksekliği 1.000 ile 1.500 metre arası değişmektedir.
Cihanbeyli Platosu (Tuz Gölü’nün batısında bulunmaktadır.), Haymana Platosu (Tuz Gölü’nün Kuzeybatısında bulunmaktadır.), Bozok Platosu (Tuz Gölü güney kısmında bulunmaktadır.), Uzunyayla Platosu (Sivas ve Kayseri şehirlerinin arasında bulunmaktadır.), Obruk Platosu ( Konya ve Ereğli ovaları ile Tuz Gölü arasında bulunmaktadır.)
Bu platolar oluşma biçimi açısından tabaka düzlüğü platosuna örnek olarak gösterilebilir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Platolar
Gaziantep Platosu ( Fırat Nehri’nin batısında bulunmaktadır.), Şanlıurfa Platosu (Fırat Nehri’nin doğusunda bulunmaktadır.), Diyarbakır Platosu, Adıyaman Platosu, Mazıdağ Platosu, Mardin Eşiği Platosu
Ege Bölgesindeki Platolar
Bayat Platosu (Afyon’nun kuzeybatısında bulunmaktadır.), Yazılıkaya Platosu (Ayfon’nun kuzeyinde bulunmaktadır.),
Marmara Bölgesindeki Platolar
Kocaeli ve Çatalca yarımadaları peneplenlenmiş; Çatalca Kocaeli Platosu ise aşınmalardan dolayı düzleşmiş bir platodur.
Akdeniz Bölgesindeki Platolar
Taşeli ve Teke Platoları bu bölgede yer almaktadır. Karstik türde bir platodur. Göksu Nehri kolları tarafından parçanarak oluşmuştur. Tabanlarında terra rossa (kırmızı toprak) denilen toprak çeşidi bulunmaktadır.
Doğu Anadolu Bölgesindeki Platolar
Van Gölü’nün çevresinde ve Kars şehrinin güneydoğu kısmında plato özelliği taşıyan birçok arazi bulunmaktadır. Erzurum, Ardahan ve Kars Platosu Türkiye’de yer almakta olan lav platolarına örnektir.
Karadeniz Bölgesindeki Platolar
Bu bölge, ülkemizin plato açısından en zayıf bölgesidir. Her ne kadar Orta Karadeniz’de Canik Dağları olsa da, üzerinde aşınmalardan kaynaklı düzleşmiş araziler olduğu için burası tam olarak plato sayılmaz.
Oluşumuna Göre Türkiye’nin Platoları
Türkiye’nin oluşumuna göre platoları 4 gruba ayrılır.
- Karstik Platolar:
Zemini kireçtaşı (kalker), kaya tuzu ya da alçıtaşı (jips) gibi aşınması kolay kayaçlardan oluşan yerlerde olan akarsular, bu yapıdaki taşları eritip düzleştirirler.
Böylelikle çevresindekilere göre karstik bir yapıyla daha yüksekte bulunan bu araziler, akarsularca karstik platolara dönüşür. Bu tür platoların; taban suyundaki düşüklük ve geçirimli arazi yapısı toprağın verimsiz olmasına, bu da nüfusun oldukça az olmasına neden olur.
Akdeniz Bölgesi’nde yer alan; Teke ve Taşeli platoları, karstik platolara örnek olarak gösterilebilir.
- Lav (volkanik) Platolar:
Magmadan çıkan akışkan lavlar, geniş alana yayılarak o alanı zaman içinde aşındırır. Daha sonra akarsular tarafından parçalanır.
Türkiye’deki en yüksek platolar lav platolarıdır. Bu platoların toprakları verimlidir. Ancak iklim şartlarının elverişsizliği ve alanın yüksekliği sebebiyle tarım yapılamaz.
Yağışlar ve yükseltisi sebebi ile yazlar kurak ve sıcak geçmez. Niğde Nevşehir platosu, Kars ve Ardahan Platosu ve Erzurum Platosu volkanik platolara örnek olarak gösterilebilir.
- Aşınım Platoları:
Sel suları,buzullar, akarsular ve rüzgarın aşınıma uğratarak zamanla yükselttiği, sonrasında akarsular tarafınca yarılması ile oluşan platolardır.
Diğer platolar gibi eğimli ve yüksek yapıya sahiptirler. Aşınım Platolarına en iyi örnek Kocaeli Platosu’dur.
- Yatay Duruşlu (Tabaka Düzlüğü) Platoları:
Tabaka Düzlüğü Platoları; Sert ve kalın yapıdaki yatay şekilde tabakaların, akarsular tarafınca parçalanıp yarılması ile oluşan platolardır.
Küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarımı genellikle bu platolarda yapılır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Gaziantep Platosu, Şanlıurfa Platosu;
Ege Bölgesindeki Yazılıkaya Platosu;
İç Anadolu Bölgesindeki Cihanbeyli Platosu, Haymana Platosu, Bozok Platosu, Obruk Platosu, Uzunyayla Platotosu; Tabaka Düzlüğü (Yatay Duruşlu) Platolara örnek olarak gösterilebilir.
